مقاله حاضر دو بخش دارد:
بخش اول خلاصه اي از ترجمه مقاله محمد(ص) در دائره المعارف قرآن، نوشته «يوري روبين» يهودي است.وي در اين مقاله به مباحث زير پرداخته است:
معرّفي كوتاهي از پيامبر و بررسي نام ها و القاب ايشان، بحث وحي و قرآن، اهداف رسالت، گستره رسالت، آيين پيامبر، جايگاه پيامبر ميان ساير پيامبران، رابطه پيامبر با مؤمنان و كافران، قرآن و سيره پيامبر در دوران مكّي و مدني. روش نويسنده در اين مقاله چينش آيات و نتيجه گرفتن از آن هاست.
بخش دوم بررسي نقاط مثبت و منفي مقاله است. اشكال هاي وارد بر مقاله، بخشي ساختاري و بخشي محتوايي است، اشكال هاي محتوايي شامل: لغزش در فهم لفظ و ظاهر آيات قرآن، خطا در تفسير آيات، لغزش در استدلال و نتيجه گيري و اشكال در شواهد تاريخي است. مشكل عمده مقاله: ضعف منابع، تعصّب هاي شخصي در پيش ذهنيّت ها و ايمان نداشتن به روح قدسي و روحاني پيامبر اكرم(ص) مي باشد. ناقد در ادامه، اين مطلب را بر اساس مستندهاي صحيح قرآني، روايي، تفسيري و تاريخي تبيين مي كند.

قرآن، دائره المعارف قرآن، مستشرقان، محمد (ص).

«يوري روبين»، (Uri-Rubin) دانشمند يهودي مذهب، استاد برجسته دانشگاه «تاوويو» و عضو رسمي هيأت تحريريه «دائره المعارف قرآن» بود و آثار متعدّدي در مطالعات اسلامي و عمدتاً در باب شخصيت پيامبر بزرگوار اسلام حضرت محمد مصطفي(ص) داشت كه در دائره المعارف ها و مجله هاي مرتبط در دنياي غرب به چاپ رسيد. براي مثال تنها در دائره المعارف قرآن ـ ليدن ـ شانزده مدخل را به نگارش درآورد. از آثار وي مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1ـ عين النّاظر: حياه محمد مشاهده من قبل المسلمين في وقت بكر (289 صفحه)، 201995.
1. The Eye of the Behdder: the life of Muhammad as Viewed by the Early Muslims. (1995) (289 p.p).
2. بين الكتاب المقدّس والقرآن: بني اسرائيل، والصوره الذاتيه الإسلاميّه (318 صفحه)، 1999 م.
2. Between Bible and Quran: the children of Israel and the Islamic self – lmage. 1999 (318 pp).
3. محمد النبي والسعوديه، سلسله الدراسات.
3. Muhammad the Prophet and Arabia. Ashgate.
4. القرآن الكريم: الترجمه من العربيّه إلي العبريّه، والشروح والملاحق والفهرس. تل ابيب، 2005.
4. The Quran: Hebrew translation from the Arabic, annotations, appendices and index, Tel Aviv, 2005.

از مقالات زياد وي، مواردي را كه در دائره المعارف قرآن، چاپ ليدن، منتشر شده است، بر مي شماريم:
1. »canavan« (vol. 1). (مجلد 1) «القافله».
2. »children of IsraeL (vol.1)«. (مجلد 1) «بني إسرائيل».
3. »Hafsa« (vol. 2). (مجلد 2) «حفصه».
4. »Hanif« (vol. 2).(مجلد 2) «حنيف» .
5. »Ilaf« (vol. 2). (مجلد 2) «ايلاف».
6. »Israel« (vol. 2). (مجلد 2) «اسرائيل».
7. »Jews and Judaism« (vol. 3). (مجلد 3) «اليهود واليهوديّه».
8. »Muhammad« (vol. 3). (مجلد 3) «محمد (ص)».
9. »Oft - repeeated« (vol. 3). (مجلد 3) «المتكرره».
10. »Prophets and Prophethood« (vol. 4). (مجلد 4) «الانبياء والنبوّه».
11. »Sacred Precincts« (vol. 4). (مجلد 4) «الدوائر الانتخابيه المقدسه».
12. »Quraysh« (vol. 4). (مجلد 4) «قريش».
13. »Remnants« (vol. 4). (مجلد 4) «بقايا».
14. »Races« (vol. 4). (مجلد 4) «الاجناس».
15. »Repentance« (vol. 4). (مجلد 4) «التوبه».
16. »Vehicles« (vol. 5). (مجلد 5) «السيارات».

محمد(ص): پيامبر مسلمان كه وحي خداوند به او «نازل شد».
با اين همه هنگامي كه قرآن پيامبر را مستقيماً به صوت دوم شخص مخاطب قرار مي دهد، او را «محمد» نمي خواند؛ بلكه با القاب گوناگوني كه حاكي از رابطه او با خداست، به وي خطاب مي كند:
رسول، نبي، عبد، بشير، نذير، مذكر، شاهد، مبشر، داعي و سراج منير. پس قرآن هنگامي كه او را وا مي دارد تا برخيزد و رسالتش را انجام دهد، وي را المزمل «جامعه به خود فروپيچيده»، المدثر «رداي شب بر سر كشيده» مي خواند كه احتمالاً نماد اكراه و يا پس كشيدن مي باشند.
وحي: وحي پيام الهي، كه فرض مي شود پيامبر قرآن آن را دريافت كرده است، به شيوه هاي گوناگوني توصيف مي شود كه نشانگر محتوا و فرآيند وحي است: قرآن، كتاب، كتب، آيات
نباء: اين عبارت معمولاً به معناي داستان هايي درباره گذشتگان است كه بيش تر ريشه در كتاب مقدس دارند، مثلاً: آن ها انباء الغيب «اخبار غيبي» نيز خوانده مي شوند؛ زيرا پيامبر خودش آگاهي از آن نداشت. به داستان هاي گذشتگان كه پيامبر مي خواند، ذكر نيز گفته شد، ولي همين كلمه نام كل آيات وحي شده، نيز هست. احتمالاً به اين دليل كه به شكل كاملاً متفاوتي به داستان هاي گذشتگان اشاره مي كند.
مرحله آغازين وحي كه مقدم بر خوانندگان عمومي آيات است، با فعل «اوحي» نشان داده مي شود. كتاب و نيز قرآن و اخبار غيبي از اين طريق انتقال مي يابد. آن چه محمد به عنوان وحي دريافت مي كند، از كسي يا فرشته اي صادر مي شود كه «شديد القوي» توصيف مي شود. پيغمبر يك بار اين شخص نيرومند را در نزديكي درخت سدري (ملكوتي) به نام سدره المنتهي «ديد».
رايج ترين افعالي كه انتقال آيات به پيغمبر را توصيف مي كند، مشتقات گوناگون ن ـ ز ـ ل، به معناي «فرو فرستادن» هستند. آن چه به اين طريق بر او نازل شد، در يك مورد فرقان نام مي گيرد كه نام آن چه به موسي داده شده، نيز مي باشد. فرآيند فرو فرستادن بر قلب پيغمبر ختم مي شود و واسطه انجام آن، جبرييل، همان فرشته جبرائيل يا روح الامين، است.
به ظاهر آيات دوم و سوم سوره دخان به شروع جريان نزول وحي اشاره دارند؛ آن جا كه گفته مي شود اين كتاب در «شبي فرخنده» نازل شد. در جايي ديگر اين شب ليله القدر نام مي گيرد و در آيه اي ديگر اعلام مي شود كه نزول قرآن در ماه مبارك رمضان بود.

رسالت پيغمبر قرآن نوعي وجه غالب آخر الزماني دارد؛ چرا كه نقش او بيم دادن كافران از عذاب آخرت است. آن چه از پيغمبر خواسته مي شود به آن هشدار دهد، ساعت موعود يا روز جزاست كه قرآن با نام هاي متفاوتي از آن ياد مي كند. در ديگر آيات كه مستقيم به پيغمبر خطاب مي شود، پيام توحيدي رسالت وي توضيح داده مي شود، از او خواسته مي شود نام پروردگارش را بخواند يا نام او را تسبيح كند.

گستره رسالت پيغمبر قرآن همواره ميان گستره هاي جهاني و محلي نوسان دارد. گستره محلي در آياتي نمود مي يابد كه در آن ها به پيغمبر امر مي شود قومش را به زبان خودش، يعني عربي بيم دهد تا فهم پيام اش را آسان سازد. در آيه اي ديگر گفته مي شود او به سوي امتي فرستاده شده است كه پيش از آن، امت هاي ديگري روزگار به سر مي بردند، كه به ظاهر به اين معناست كه مخاطبان او اعراب اند و با امت هاي پيشين (يهوديان و مسيحيان) متفاوت اند؛ به علاوه در آيه دوم سوره جمعه، پيغمبر فرستاده اي از شمار امّيين؛ يعني درس ناخواندگان معرفي مي شود در كلّ گفته مي شود قرآن عربي را دريافت كرده است تا بيم دهنده ام القراء، احتمالاً به معني مكه، و ساكنان پيرامون آن باشد. خود خدا هم كه به پيغمبر امر مي كند او را بپرستد، به صورت امري محلي توصيف مي شود، «پروردگار اين شهر كه آن را مقدس شمرده است»، منظور از اين شهر هم مي تواند مكه باشد.
از سوي ديگر آيات ديگر كه آشكارا سمت و سويي جهاني دارد، گوياي آن است كه پيغمبر فرستاده، بيم دهنده و بشارت دهنده اي است كه بر تمام مردم (للناس) يا تمام موجودها (للعالمين) يا نوع انسان (بشر) فرستاده شده است. با اين همه، هنگامي كه به يك گروه خاص اشاره مي شود، آن يك گروه اهل كتاب است كه پيغمبر آمده است تا به ايشان بيم دهد و چيزهاي بسياري از كتابشان را كه پوشيده مي داشتند، بيان كند.

پيغمبر قرآن نخستين فرد از قومش بود كه مسلمان شد و شرك (يعني پرستش خدايان غير از خداوند و «شريك» او دانستن آن ها) را كنار گذاشت. اين موضوع در آيه چهاردهم سوره انعام بيان مي شود: «بگو من مأمورم كه نخستين كسي باشم كه اسلام آورده است (اسلم)، و [به من فرمان داده شده كه:] هرگز از مشركان نباش» «لاتَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ».

از پيامبران پيشين هم به عنوان مبارزان با شرك، ياد مي شود و به همين خاطر مسلمانان خوانده مي شوند. اين موضوع آشكار كننده اين مفهوم است كه پيغمبر حلقه اي از زنجيره انبياء است كه به امت هاي پيشين فرستاده شده اند. در واقع او آخرين حلقه است كه در عنوان خاتم الانبياء نيز مشهود است. پيامبر كه حلقه اي از اين زنجيره ي پي در پي است، در شمار پيامبراني قرار مي گيرد كه خداوند از آنان پيمان گرفته است.
نزول كتاب بر پيامبر، منحصر به او نيست؛ زيرا ديگران نيز با «كتاب» فرستاده شدند كه هدف، هدايت مردم و حل اختلافاتشان بود. اهداف همه پيامبران مشترك است الگوي پيامبران پيشين در زندگي پيغمبر نيز ادامه مي يابد و اين موضوع در داستان هاي موسوم به «داستان هاي عذاب» از همه مشهود تر است.
به دليل نزديكي پيغمبر و ديگر پيامبران، دين نازل شده بر همه آن ها، يك دين بيش تر نيست؛ از اين رو قرآن به مسلمانان دستور مي دهد به هر آن چه كه بر تك تك پيامبران نازل شده است، ايمان داشته باشند و ميان آنان فرق نگذارند. در نتيجه، پيام كتابي كه بر پيغمبر نازل شد، در اصل با پيام كتاب هاي نازل شده بر پيامبران پيشين تفاوتي ندارد. پس قرآن چند مرتبه تصريح مي كند كتابي كه بر پيغمبر نازل شده، «تصديق كننده [كتاب هاي] پيش از آن است». در يك مورد، منشأ عربي كتاب پيغمبر اعلام مي شود و قرآن به كتابي ويژه اشاره مي كند كه مقدم بر كتاب عربي بوده كه منظور همان كتاب موسي است.

در آياتي چند، پيغمبر از جايگاه ممتازي ميان پيامبران برخوردار مي شود. خداوند در آيه هشتاد و يكم سوره آل عمران، پيماني از پيامبران مي گيرد؛ مبني بر اين كه هرگاه پيامبري آمد و كتابي را كه با ايشان است، تصديق كرد، بايد به او ايمان بياورند و ياري اش كنند. به علاوه گفته مي شود كه توصيف پيغمبر قرآن در كتاب مقدس يهوديان و مسيحيان؛ يعني تورات و انجيل، نوشته شده است. نام خاص تر پيغمبر قرآن كه در كتاب هاي پيشين توصيف مي شود، احمد است كه عيسي مژده او را به بني اسرائيل مي دهد. اين آيات در مجموع نوعي تصوير مسيحايي از پيغمبر مي سازند كه قرار است يك امت واحدي از مؤمنان را شكل دهند.

پيوند جهاني پيغمبر مبتني بر همانندي پيام او با پيامبران بني اسراييل يا اهل كتاب است؛ اما در آياتي كه رابطه اي مستقيم ميان پيغمبر و ابراهيم برقرار مي كنند، اين پيوند ديده نمي شود. به صراحت به پيغمبر قرآن امر مي شود از چيزي موسوم به «دين» (مله) ابراهيم پيروي كند و اين آيات مطمئناً دين پيامبران يهود و مسيحي را از گستره آيين پيغمبر خارج مي دانند. صفت مشرك اصولاً در اشاره به مشركان عربستان به كار مي رود، پيروي از دين ابراهيم به معني گسستن از ميراث ديني يهود و نصارا و نيز اعتقادات عربستان است.
روند جزيي نگر آياتي كه رابطه اي مستقيم ميان ابراهيم و پيغمبر برقرار مي كنند، در ظاهر يك بار ديگر گستره پيام پيغمبر را به حوزه عربستان محدود مي كند؛ زيرا خود ابراهيم هم وقتي به پيغمبر مرتبط مي شود، در بافتي كاملاً محلي به تصوير در مي آيد. اين حالت را در آيه صد و بيست و هفت تا صد و بيست و نه سوره بقره مي بينيم، تا آن جا كه ابراهيم و اسماييل پايه هاي خانه (كعبه) را بالا مي برند و بعد ابراهيم به درگاه خدا دعا مي كند تا پيامبري از ذريه اش برانگيزد كه به آنان كتاب و حكمت بياموزد.

پيامبر كه فرستاده خداست، فردي برگزيده است؛ زيرا خداوند «از ميان فرشتگان رسولاني برمي گزيند و نيز از ميان مردم» (قرآن 75: 22)، پس قرآن «گفتار فرستاده اي بزرگوار» (قرآن 40: 69) است. پيغمبر كه فرستاده برگزيده خداست، هم وحي او را و هم هدايت و رحمت و امان بي پايانش را دريافت مي كند. آمرزش تمام گناهان نيز به او اعطاء مي شود. خداوند مرتبه اجتماعي ـ اقتصاديي پيغمبر را بهتر كرد و به او «[خير و بركت] فراوان» و نيز «آيات مكرر» (مثاني) و قرآن عظيم داد. خدا بار سنگين ترس و نگراني را نيز بر او فرمان مي دهد چه هنگام نماز بگزارد و جهت نماز خواندنش (قبله) كدام سو باشد.

رحمت خدا به پيغمبر موجب رحمت پيغمبر به مؤمنان مي شود، يا خداوند به فرستاده اش توصيه مي كند از خطاي مؤمنان درگذرد و برايشان آمرزش بخواهد و در كارها با آنان مشورت كند. بر بخشش گناهان كه ناشي از حضور پيغمبر است، تأكيد خاصي مي شود. پس در آيه شصت و چهارم سوره نساء مي خوانيم: «... اگر آنان وقتي به خود ستم كرده بودند پيش تو مي آمدند و آمرزش مي خواستند و پيغمبر نيز براي آنان طلب آمرزش مي كرد، قطعاً خدا را توبه پذير مهربان مي يافتند».
عطوفت پيغمبر نسبت به مؤمنان در نقش او به عنوان «گواه» (شاهد) امتش نيز مشهود است. از مومنان خواسته مي شود به سهم خود، در سر سپردگي به خدا در اميد داشتن به پاداش او در روز قيامت، پيغمبر را الگو (اسوه) قرار دهند. آن ها به دليل عشق به خداوند بايد از پيغمبر پيروي كنند كه يگانه راه دستيابي به عشق و رحمت متقابل است. از اين قرابت ميان خدا و فرستاده اش، ضرورت اطاعت از هر دو نتيجه مي شود. جداي از اطاعت، از مؤمنان خواسته مي شود وفاداري شان به پيغمبر بسيار بيشتر از وفاداري شان به خود باشد و حرمت او را نگهدارند.
قرآن وظيفه اطاعت از پيغمبر و هم مرتبه منحصر به فرد او ميان مؤمنان را بيان مي كند. در آياتي كه سهم او ازغنائم جنگ با سهم بقيه مؤمنان مقايسه مي شود، اين مرتبه آشكار مي گردد. اين غنايم در آيه هفتم سوره حشر به خدا و فرستاده اش و نيز به خويشاوندان (به ويژه مرد) او و مسلمانان نيازمند تعلق دارد و پيغمبر اختيار تام دارد كه اين غنايم را تقسيم كند. به همين ترتيب، در آيه نخست سوره انفال گفته مي شود كه غنايم (انفال) به خداوند و فرستاده اش تعلق دارد و بقيه ميان شركت كنندگان در جنگ تقسيم مي شود.
به مرتبه زنان پيغمبر ميان مسلمانان نيز اشاره مي شود. مرتبه آن ها هم چون مادر مؤمنان است، يعني پس از پيغمبر نمي توانند به همسري مؤمنان درآيند. بر آنان كه همسران پيغمبرند، تكاليف اخلاقي خاصي واجب مي شود و رفتار آنان بايد بي عيب و نقص باشد. با وجود اين، به چند مشكل خانوادگي و مبهم پيغمبر با دو تن از زنانش و نيز به كساني كه «آن بهتان (افك) را در آوردند» (قرآن 11: 24 به بعد)، اشاره هايي مي شود. كمّ و كيف اين بهتان در قرآن فاش نمي شود؛ اما احاديث و روايات اسلامي آن را با عايشه مرتبط دانسته اند. بر خلاف اين اعلام كه زنان پيامبر مادر مؤمنان مي باشند، قرآن اعلام مي كند كه محمد پدر هيچ يك از مؤمنان نيست، يعني او مي تواند پس از [مرگ يا طلاق] آن ها با همسرانشان ازدواج كند.

بسياري از وجوه واكنش منفي كافران در برابر رسالت او توصيف مي شوند. در برخي فرازهاي قرآن، كفر آن ها به صورت خودداري از گوش سپردن به پيغمبر بيان مي شود. تمسخر نيز از جمله واكنش هاي متداول در برابر پيغمبر است كه آنان را به خاطر پرستش خداياني؛ جز خداوند، سرزنش مي كند (قرآن 36: 21؛ 2 ـ 41: 25).
قرآن بر لجاجت كافران تأكيد مي كند و مي گويد كه حتي اگر خداوند بر پيغمبر «كتابي نوشته بر كاغذ» نازل مي كرد و «آنان آن را با دست هاي خود لمس مي كردند»، باز به او ايمان نمي آوردند.
كفر بيش تر بر بخش خاصي از آيين پيغمبر، يعني رستاخيز و روز جزا، تمركز مي يافت. هم چنين كافران در برابر ايمان به پيغمبر قرآن، تقاضاهاي خاصي را شرط مي كردند. كفر يهوديان يا اهل كتاب به شدت محكوم مي شود. آنان به رغم اين واقعيت كه كتاب نازل شده بر پيغمبر تصديق كننده كتاب هاي مقدس خود آن ها است، پيغمبر را تكذيب كرده اند.
در قرآن اشاره مي شود كه كافران به آزار و اذيت عملي نيز دست زده اند و به خصوص پيغمبر را به بيرون راندن (اخرج) از زادگاهش تهديد كردند. در آيه سيزده سوره توبه، نقشه اخراج پيغمبر با شكستن سوگند از سوي كافران همراه مي شود، دو گناهي كه به راه انداختن جنگ با ايشان را توجيه مي كند؛ مطابق آيه اول سوره ممتحنه پيغمبر و مؤمنان از زادگاهشان بيرون رانده شدند. بيرون راندن آنان و محروم ساختن آنان از دسترسي آزادانه به مسجد الحرام، گناهاني بدتر از جنگيدن در ماه هاي حرام شمرده مي شوند.
قرآن به وجود كفر اشاره مي كند و دلايل متعددي نيز براي آن بر مي شمرد. در يك مورد منشأ كفر، ترس است. كافران مي گويند: اگر از پيغمبر پيروي كنند، از سرزمينشان ربوده خواهند شد. در اين جا رسالت پيغمبر تقابلي آشكار با ارزش هاي عربي دارد كه به موجب آن ها امنيت اهالي مكه محفوظ بوده است. كفر معاصران پيغمبر بيشتر با ترديد هايي درباره اصالت پيام او همراه بوده، يعني آيا او به واقع فرستاده خداست يا خير؟
سرچشمه اين ترديد ها نقصان هايي است كه به شخصيت و رسالت او نسبت مي دادند. او انساني بيش نيست و خداوند معمولاً انسان ها را به عنوان فرستاده خود نمي فرستد. حتي مرتبه اجتماعي پيامبر به عنوان يك انسان چنان رفيع نيست كه پيامبر باشد. در نتيجه اين تصور كه فرستاده خداوند به حتم بايد فرشته باشد، همواره از پيغمبر تقاضا مي كردند نشانه هايي يعني معجزاتي از آسمان بياورد. از او خواسته مي شود يا خودش آيتي بياورد (قرآن 203: 7) يا كاري كند كه آيتي از سوي خدا فرستاده شود (قرآن 27، 7: 13).
كافران مدعي مي شوند كه آن ها نيز مي توانند همان كار را انجام دهند (قرآن 31: 8). از سوي ديگر پيام او را نوآوري مي خوانند كه هيچ سابقه اي در اديان ديگر ندارد (قرآن 7: 38) و انحراف از آيين پدران و نياكان است (43: 34). در اين مورد، انتقادها بيش تر متوجه تفاوت آشكاري است كه ميان ساختار مواعظ پيغمبر و پيامبران پيشين وجود دارد. پس كافران در آيه چهل و هشت سوره قصص از خود مي پرسند چرا پيغمبر وحيي مشابه وحي موسي دريافت نكرده و در آيه بيست و سوم سوره فرقان سؤال مي كنند كه چرا قرآن به يك باره بر پيغمبر نازل نشده است؟

تعداد زيادي از آيات قرآن به دفاع خداوند از پيغمبر عليه انواع و اقسام تكذيب ها اختصاص دارند و شالوده اي فراهم مي آورند تا شأن و مقام پيغمبر كه فرستاده خداست، بر آن استوار شود. در كل، قرآن تأكيد مي كند كه عامل كفر كافران، به رغم تمايل باطني آن ها به هدايت، پافشاري بر خواسته از لجاجتشان است. خداوند در پاسخ به انتقادهايي كه انسجام رواني محمد پيغمبر را زير سؤال مي بردند، به كافران خطاب مي كند: «يار شما نه گمراه شده و نه در ناداني مانده، و از سر هوس سخن نمي گويد» (قرآن 3ـ2: 53). با اطلاق لفظ «يار» (صاحبكم) به پيغمبر ، او يكي از خود آنان است كه عقل و شعورش بر همگان آشكار است. خداوند بارها تصريح مي كند كه او نه كاهن است، نه شاعر، نه مجنون (قرآن 2: 68؛ 2ـ40: 69 و غيره). به ظاهر اصرار پي درپي قرآن مبني بر اين كه پيغمبر به خاطر رسالتش هيچ گونه چشم داشت يا دست مزد (اجر) ندارد (مثلا قرآن 57: 25؛ 47: 34؛ 86: 38)، به همين بافت و زمينه تعلق دارد و معنايش اين است كه او كلام خدا را و نه كلام خودش را تحويل مردم مي دهد. همين واقعيت كه قرآن تصديق كننده كتاب هاي پيشين و اصولاً مؤيد قصه هاي پيامبران است، در تأييد اصالت آن به كار گرفته مي شود. به همين ترتيب، وقتي خود پيامبر هم درباره ماهيت واقعي آن چه بر او نازل شده، دچار ترديد مي شود، به او اندرز داده مي شود كه با كساني مشورت كند كه كتاب هاي آسماني پيشين را مي خواندند و در نتيجه به شباهت قرآن و آن كتاب هاي مقدس پي ببرد (قرآن 94: 10).
قرآن به وجوه خاص تر ترديد هاي كافران درباره اصالت پيام پيغمبر نيز پاسخ مي گويد. خداوند در پاسخ به اتهام سرقت مطالب ديگران، به زبان عربي قرآن اشاره مي كند كه شبهه وجود يك آموزگار عجمي براي پيامبر را كه به طعنه از سوي مخالفانش بيان مي شد، باطل مي كند (103: 16). زبان عربي قرآن براي مخاطبان روشن است (قرآن 3 :41؛ 2: 12). شايد منظور از تأكيد قرآن كه پيغمبر پيش از نزول قرآن هيچ كتابي نخوانده و ننوشته بود (قرآن 48: 29)، نيز رد اتهام سرقت مطالب ديگران است. خدا تأكيد مي كند كه بشر بودن پيغمبر مانع آن نيست كه او فرستاده خدا باشد و در اثبات اين موضوع، به پيغمبر مي گويد: به كافران يادآوري كند كه پيامبران ديگر هم بشر بودند.
در عين حال كه بر ماهيت انساني پيامبر صحه گذاشته مي شود، بر آسماني بودن پيام او تأكيد مي شود. خداوند در اثبات اين امر از پيامبر مي خواهد كافران را به مبارزه بطلبد تا كساني كه مدعي اند قرآن ساختگي است، اگر مي توانند يك يا ده سوره مانند سوره هاي قرآن بياورند (قرآن 38:10؛ 11:30) يا داستاني (حديث) نظير آن بگويند (قرآن 4 ـ 52:33). چون قرآن منشا الهي دارد، پيغمبر قرآن كه انسان است، هيچ تسلطي بر مندرجات يا زمان نزول آن ندارد.
انسان بودن دائمي پيغمبر مانع آن مي شود كه او در همه حال به معجزه خواهي ها پاسخ دهد و هنگامي كه چنين خواسته اي مطرح مي شود، خدا به فرستاده اش فرمان مي دهد تا بگويد كه غيب تنها از آن خداست (قرآن 10:20). به علاوه قرآن مي گويد كه مشركان فرصت اين را داشتند كه از كتاب هاي آسماني پيشين كه مي شناختند، عبرت بگيرند (و منتظر آيات جديد نمانند، قس. قرآن 133: 20). با اين همه شخص پيامبر اين فرصت را مي يابد كه نشانه هاي خداوند را ببيند كه در آيه نخست سوره اسراء به آن اشاره مي شود.
خداوند جداي از دفاع از اصالت پيامبر در برابر كافران، خود او را به گونه مستقيم ياري مي كند كه منظور از آن ترغيب او و تأمين انواع گوناگون آرامش و حمايت اخلاقي براي اوست. اولاً، آرامش با اين اظهار نظر حاصل مي آيد كه خداوند پيغمبر را از مسئوليت كافران معاف مي كند؛ يعني مأموريت او تنها رساندن پيام است (قرآن5:99). پيغمبر تمايل دارد كه جان خود را در اندوه كفر آنان تباه كند (قرآن 6: 18؛ 3: 26)، اما خداوند به او مي گويد كه اجازه ندهد كافران با اعمال يا گفته هاي خود او را آزار دهند. در مجموعه اي از آيات، خداوند پيغمبر را تشويق مي كند كه در برابر سختي ها شكيبا باشد (اصبر) و به رسالت خويش پايبند بماند.
مثال پيامبران پيشين نقش مهمي در ترغيب پيغمبر ايفا مي كند. به گفته خداوند، قومشان آن ها را دروغگو خواندند و تكذيب كردند و هنگامي كه آنان اميد خود را به كلي از دست داده بودند، خداوند نجاتشان داد وكافران به عذاب الهي گرفتار شدند.
خداوند در بسياري از آيات به پيغمبر توصيه مي كند در شرايطي كه از همه جهت زير فشار است، چگونه بر راه خود باقي بماند. در برخي موارد تنها به پيغمبر توصيه مي شود كه با كافران قطع رابطه كند و از رويارويي با آنان بپرهيزد، پس در آيه 10 سوره مزمل خداوند به او مي گويد از آنان به نيكويي دروي كن (واهجرهم)». در برخي موارد خداوند او را وا مي دارد تا به كافران بگويد: دين او از آن چه كه ايشان پيروي مي كنند، متفاوت خواهد ماند، مثلاً در آيه صد و چهار سوره يونس: «من كساني را كه به جاي خدا مي پرستيد، نمي پرستم». به همين ترتيب از او خواسته مي شود تا با شيوه لطيف و نيكو با كافران مجادله كند (قرآن 125: 16؛ 96: 23).
هنگامي كه مشركان از پيغمبر مي خواهند دين خود را رها و در عوض از ايشان پيروي كند، خدا باز چگونگي استوار ماندن را به او گوشزد مي كند.
يك وضعيت منحصر به فرد، آيات هفتاد و سه تا هفتاد و پنج سوره اسراء است كه در آن چيزي نمانده است مشركان پيغمبر را گمراه سازند و او را به جعل آيات دلپذيرتر وادارند تا در برابر آن مشركان او را دوست خود بدانند. تنها به خاطر دخالت خداوند است كه استوار مي ماند و قرآن تصريح مي كند كه اگر او به ايشان تمايل يافته بود، خداوند به شدت او را عقوبت مي كرد. وضعيتي مشابه از تحريف وحي در آيه پنجاه و دوم سوره حج و در اشاره به پيامبران پيشين توصيف مي شود: تمامي آن ها دستخوش وسوسه شيطان شدند كه كلمات خودش را در تلاوت آن ها القا مي كرد، ولي قرآن تصريح مي كند كه خداوند القائات شيطان را باطل و نشانه هاي خويش را تأييد مي كند.
حمايت خدا از فرستاده اش در آيات ديگر فعالانه تر و گوياي وجود نوعي برخورد مسلحانه تر ميان پيامبر و مشركان است. هنگامي كه مشركان پيامبر را از شهر بيرون مي كنند، خداوند سكينه اش (آرامش) را به نزدش مي فرستد و او را با سپاهيان ناديدني حمايت مي كند. خداوند به سود پيامبر در جنگ مداخله مي كند (قرآن 113: 4). پيغمبر هم به سهم خود دستور مي گيرد با كفار جهاد كند كه در آيه هفتاد و سوم سوره توبه و آيه نهم سوره تحريم بيان مي شود «اي پيامبر
با كافران و منافقان جهاد كن و بر آنان سخت بگير؛ جايگاهشان دوزخ است؛
چه بد سرانجامي است». ياري خداوند معمولاً شامل حال مؤمنان در صحنه كارزار مي شود.

در قرآن اشاره هاي متعددي به حوادث زندگي پيامبر هست؛ اما بافت دقيق تاريخي آن ها ذكر نمي شود. علاوه بر مسائلي كه پيش تر بدان اشاره شد، اشارات و تلميحات بسيار ديگري هستند كه در خارج قرآن، در قلمرو سيره؛ يعني زندگي نامه پيامبر، به بافت تاريخي خود دست مي يابند.
يكي از نخستين كتاب هاي سيره كه تلميحات قرآن در آن حضور چشم گيري دارد، تأليف ابن اسحاق است كه چند نسخه از سيره محمد او هست و مشهورترين آن اثر ابن هشام (وفات: 218/ 833) است. زندگي پيغمبر به دو دوره اصلي، مكي و مدني، تقسيم مي شود كه با تقسيم سنّتي قرآن به آيات مكي و مدني در تناظر است. دوره مكي مربوط به زمان تولد محمد تا هجرت او به مدينه است. در مراحل گوناگون اين دوره، تولد و كودكي او در مكه، نخستين وحي، آغاز تبليغ عمومي، آزار و اذيت شدن او به دست اعضاي قبيله اش قريش و هجرت او به مدينه توصيف مي شود. دوره مدني هم شامل مراحل گوناگوني است كه عبارت اند از: ورود او به آن ديار، تحكيم روابط با قبايل عرب محلي، جنگ او با يهوديان محلي و اصولاً نبردها و جنگ هاي (مغازي) او با مكه.

در مورد دوره مكي، از آيات قرآني استفاده مي كند كه در روايات و اخبار به عنوان توصيف كننده وحي نخستين، هشدار نخستين و به خصوص آزار و اذيت پيغمبر به دست كفار شناخته شده اند.

دوره مدني حول جنگ هاي پيامبر عليه مكيان و نيز يهوديان تمركز يافته است و در برخي موارد پيوندهاي ميان آن ها و قرآن آشكار است؛ زيرا نام بعضي از جنگ ها به صراحت در قرآن ذكر مي شود. اين وضعيت در مورد جنگ بدر (2/624) و نيز حنين (8/630) مصداق مي يابد.
به نقش منافقان در گسترش شك ميان مؤمنان مدينه، «اهل يثرب» و تحريك آن ها به عقب نشيني، توجه خاصي مي شود. مؤمناني كه [بر عقيده خود] استوار ماندند، تمجيد مي شوند و اين بخش قرآني با شكست اهل كتاب كه حامي احزاب بودند، به پايان مي رسد. آن ها از قلعه هاشان پايين آورده مي شوند و مومنان برخي از آنان را مي كشند و برخي ديگر را اسير مي كنند. خداوند زمين ها و دارايي شان را به مؤمنان به ارث مي دهد.
از ميان تلميحات قرآني باقي مانده در سيره، سوره توبه را مي توان ذكر كرد. اين سوره به اتفاقاتي ربط دارد كه در خلال جنگ تبوك محمد (9/630) و نيز حج ابوبكر (9/631) رخ داد. مراحل پاياني رسالت پيامبر، آن هنگام كه اكثر اعراب جاهلي اسلام آوردند و از سرتاسر عربستان گروه گروه به مدينه مي آمدند تا با پيغمبر بيعت كنند، به سوره نصر مرتبط مي شود. خطبه وداع محمد نيز كه در خلال آخرين حج او (10/ 632) و چند ماه پيش از رحلتش ايراد شد، ارتباطات قرآني بسياري دارد، مثلا آيه 3 سوره مائده: «امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردم و اسلام را براي شما (به عنوان) آيين برگزيدم».

پيوند ميان قرآن و زندگي محمد كه در سيره برقرار شده است، زمينه عيني وحي، يا به قول مشهور مفسران مسلمان، اسباب النزول آيات قرآن را فراهم مي آورد؛ البته همه محققان به يك اندازه به اخبار و روايات اسلامي متكي نبوده اند و برخي هم چون «بل» براي ملاحظات متني سبك و شكل، ارزش بيش تري قائل شدند؛ ولي همه آن ها قرآن را نوعي دستاورد پيامبرانه محمد تاريخي و كليد بررسي تحول معنوي خود پيغمبر در نظر گرفته اند. با اين همه، رابطه ميان نص قرآن و محمد تاريخي به هيچ وجه آشكار نيست. برخي همانند «جان» و «انسبرو» حتّي منشأ عربي قرآن را هم نپذيرفته اند. در كل، بايد به حتم به خاطر داشت كه اخبار سيره و اسباب النزول، بخشي از مطالب حديث اند كه اصالت تاريخي آن ها هم چنان در پرده ابهام است. بازسازي گاه شماري وحي بر پايه مطالب حديث بايد در نهايت احتياط صورت گيرد.

درآمد: در مقالات متعدّدي از دائره المعارف قرآن، به صورت مختصر و از زاويه اي خاصّ به شخصيّت نوراني پيامبر اسلام9 اشاره شده است، از جمله در مقاله هاي نبي، رسول، وحي، نبوّت و ...؛ اما مقاله اي با عنوان «محمد9» به طور خاصي عهده دار بررسي شخصيّت ايشان در دوران رسالتش مي باشد. اين مقاله در كنار نقاط قوّت، ضعف ها و اشكالاتي نيز دارد كه مهم ترين آن ها را تبيين مي كنيم.

1. نكته بسيار جالب مقاله، فراواني استفاده از آيات قرآن كريم است. در اين مقاله به يقين از 700 آيه استشهاد شده است و آيات به طور زنجيره اي، بر اساس موضوع، كنار هم قرار گرفته اند و كمتر استدلالي از سوي خود مؤلّف در آن ديده مي شود. در واقع روش مقاله، سيره نگاري قرآني است كه از جمله بهترين روش ها در خصوص سيره نگاري پيامبر اسلام9 مي باشد؛ البته تسلّط اين مستشرق يهودي به قرآن مسلمانان نيز جالب است.
2. گستردگي مباحث و فراگيري اكثر موضوعات متناسب با سرفصل هاي مقاله.
3. رعايت انصاف و بي طرفي در گزارش بعضي از حقايق در مقاله، از جمله وجود بشارت هايي در توارت و انجيل بر پيامبري حضرت محمد(ص).

1. مقاله نظم و ترتيب منطقي درست در سرفصل ها ندارد؛ نه ترتيب تاريخي سيره نگاري دارد؛ نه ترتيب استدلالي در بحث رسالت.
2. انسجام مطالب و ارتباط موضوعات مطرح شده در مقاله رعايت نشده است.
3. بازي با الفاظ و آيات و حاشيه رفتن از اصل بحث و تفصيل بي مورد برخي مباحث فرعي از نقاط ضعف مقاله است: مثلاً در بحث وحي، ضمن آن كه خود سرفصل با سيره پيامبر9 رابطه مستقيم ندارد، در ذيل آن به بحث الفاظ (نزل)، و نام هاي قرآن از جمله فرقان مي رسيم.
4. نداشتن ارجاع داخل متني به منابع اصيل اسلامي. رعايت نكردن اين نكته، مقاله را به برداشت هاي سليقه اي و شخصي از آيات قرآن تبديل كرده است.
5. بخش عمده زندگي پيامبر(ص) از آغاز تولّد تا رسالت ايشان را ناديده انگاشته است. دوران مهمّي كه سير تكامل يك بنده خاص خدا تا رسيدن به مقام رسالت و امامت را در بردارد و در گزارش آن دوران و مقايسه آن با دوران رسالت ايشان، و تأثير اسلام بر اعراب جاهلي و پيشرفت شگرف آن ها، قابل ملاحظه است؛ مباحثي كه در قرآن كريم شواهد بسياري دارد.

مثلاً در موارد زير:
يك. در وجه تسميه قرآن به «ذكر» آمده است:
«به داستان هاي گذشتگان كه پيامبر مي خواند، ذكر نيز گفته شده است، ولي همين واژه نام كلّ آيات وحي شده نيز مي باشد، احتمالاً به اين دليل كه به شكل كاملاً متفاوتي به داستان هاي گذشتگان اشاره مي كند».
چند وجه در وجه تسميه قرآن كريم به «ذكر» وجود دارد:
1ـ قرآن كريم فطرت خداجوي انسان را به او يادآوري مي كند.
2ـ با بيان مكرّر واقعيت مرگ و حيات اخروي، مانع غفلت انسان مي شود.
آن چه باعث اين خَلط معنا شده، اشتراك لفظي و برداشت سطحي از لفظ «ذكر» در آيات است، چنان كه نويسنده در بيان شاهدي بر مدّعاي خود مي نويسد: «در واقع فرمان اذكر في الكتاب بارها در آياتي به كار مي رود كه از پيامبر مي خواهد، حكايت پيامبران پيشين را نقل كند».
دو. در مقاله، بين واژه هاي «كتاب»، «قرآن» و اخبار «غيبي» ارتباط درستي برقرار نشده و نويسنده به جمع بندي نهايي در اين خصوص نرسيده است.
هرچند اين مطلب در بحث «وحي» مشهود است؛ اما در جاي ديگر صريح تر ديده مي شود:
«مرحله آغازين وحي كه مقدم بر خواندن عمومي آيات است، با فعل «اوحي» نشان داده مي شود كه بارها در قرآن به كار مي رود تا انتقال آيات الهي به پيامبر(ص) را توصيف كند. كتاب و نيز قرآن و اخبار غيبي از اين طريق انتقال مي يابد».
در واقع «اخبار غيبي» نام دسته اي از آيات قرآن كريم است و «قرآن» از ريشه «ق ر أ» به معناي گرد آمدن و جمع شدن (مجمع مقاييس اللغه، ماده قرء)، دلالت برخواندن حروف و كلماتي كه كنار هم جمع مي شوند، دارد. وجه نامگذاري آن، جامع فوايد و آثار تمامي كتب آسماني است. (راغب، مفردات، مادّه «قرأ») و كتاب از ريشه (ك ت ب) انضمام مطالب است كه وحي شده، هر چند بعدها ميان دو جلد قرار گرفته باشد (همان، ماده «كتب»).
سه. در خصوص بحث انفال و غنائم جنگي، تضادّي مطرح و بدون پاسخ رها شده است:
«در آيه نخست سوره انفال گفته مي شود كه غنائم (انفال) به خداوند و فرستاده اش تعلّق دارد؛ ولي در آيه 41 همين سوره تنها يك پنجم غنيمت ها به پيغمبر و نيازمندان تعلق دارد و بقيه ميان شركت كنندگان در جنگ تقسيم مي شود».
در واقع ايشان ميان انفال و غنيمت هاي جنگي تفاوتي قائل نشده؛ حال آن كه اين دو مقوله متفاوت اند؛ انفال از مادّه «نفل» بر وزن (نفع) به معني زيادي است و در اصطلاح به اموال اضافي كه بدون صاحب مي ماند، اطلاق شده است و مفهوم وسيعي دارد، يكي از موارد آن اموالي است كه بدون جنگ از دشمن به دست مسلمانان مي رسد؛ بنابراين طبق آيه اول سوره انفال، همه اموالي كه مالك خصوصي ندارد، مثل جنگل، بيشه، اموال بدون وارث و... به خدا و پيامبر او و قائم مقام ايشان متعلّق است و در مسير منافع عمومي مسلمانان مصرف مي شود (طباطبايي، الميزان في تفسير الميزان، ج9، ص10، مكارم شيرازي، نمونه، ج7، ص82)؛ امّا غنيمت از مادّه «غنم» به معني «گوسفند» گرفته شده و سپس در هر چيزي كه انسان از دشمن يا غير او به دست مي آورد به كار رفته است (راغب، مفردات، مادّه غنم). آيه چهل و يك سوره انفال در مقام بيان حكم «خمس» نازل شده است كه يكي از موارد و موضوعات آن غنائم جنگي است كه يك پنجم آن به خدا و پيامبر(ص) و... متعلّق است و چهار پنجم آن به رزمندگان در جنگ اختصاص دارد.
ميان اين دو آيه تضادي وجود ندارد؛ چرا كه رابطه ميان «انفال» و غنائم عموم و خصوص مطلق است و غنائم هم متعلّق به خدا و پيامبر اوست و به حكم ايشان چهار پنجم آن به رزمندگان بخشيده شده است (طباطبايي، همان، ج 9، ص10 و نمونه، همان، ج7، ص174)؛ البته برخي از مفسران قائل به نسخ در مورد آيه اول توسط آيه چهل و يكم شده اند (تفسير رازي، تفسيرآلوسي كه طبق بيان فوق سخني ديده نمي شود (خوئي، ابوالقاسم، البيان في علوم القرآن).
از سويي نويسنده در بيان مصارف خمس، «ذي القربي» را ناديده انگاشته و به ذكر مختصر پيامبر و نيازمندان بسنده كرده است؛ مطلبي كه مورد مناقشه شيعه و سني است و انصاف گزارش كردن در مقاله، بيان نظر دو طرف با دليل است. چنان كه طبق روايات متواتر از طرق اهل بيت پيامبر(ص) (وسائل الشيعه، ج 6، بحث خمس) منظور از ذي القربي در آيه شريفه، امامان معصوم: و منظور از يتيمان، مسكينان و واماندگان در راه، نيازمندان سادات اند (طباطبايي، همان، ج 9، ص 107ـ102).

يك. از خطاب «المزمّل» و «المدثّر» بدون دليل برداشت شده است؛ توضيح اين كه در بررسي القاب پيامبر(ص) چنين نگاشته است:
«پس قرآن هنگامي كه او را وامي دارد تا برخيزد و رسالتش را انجام دهد، وي را «المزمّل» جامه به خويشتن فروپيچيده و «المدثّر» رداي شب بر سر كشيده، مي خواند كه احتمالاً نماد اكراه يا پس كشيدن مي باشند».
حال آن كه در ذيل اين دو آيه شريفه از سوي مفسران مواردي مطرح شده است، از جمله:
1ـ حزن پيامبر در ابتداي شروع رسالت از آزار و اذيّت مردم و كافران.
2ـ انس و ملاطفت.
3ـ مراد جامه نبوت به تن پوشيدن است؛ نه جامه ظاهري.
4ـ گوشه گيري و غيب حضرت از انظار مردم در غار حراء.
5ـ مراد فراغت و استراحت كامل است، كه ديگر بايد به پاخيزند و تهجّد داشته باشند و ...
هيچ كدام از مفسّران از دو آيه شريفه و اين دو خطاب، اكراه و عقب نشيني را برداشت نكرده اند (طبرسي، تفسير مجمع البيان، ج 7، ص1950؛ طبرسي، مجمع البيان، ج26، ص12؛ طباطبايي، الميزان في تفسيرالقرآن، ج20، ص80 ـ 59؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 8، ص261؛ آلوسي، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج 15، ص 30ـ13).
دو. وجه تسميه «انباء الغيب» در قرآن، عدم علم شخص پيامبر:
در حالي كه در زمان نزول قرآن، نه تنها شخص پيامبر(ص) بلكه هيچ فردي اطلاع درستي از آن داستان ها نداشت و مطالب عهدين، آميخته با تحريف ها و خرافاتي بود كه مطلب را از حقّانيّت خارج كرده بود. پس «انباء الغيب» نام دو دسته از آيات قرآن است.
دسته اول: هيچ خبري از آن ها تا آن زمان در دست نبود، مانند داستان اصحاب كهف.
دسته دوم: اخبار كذب و تحريف شده اي از آن ها ميان اهل كتاب رواج داشت و اصل مطلب را قرآن كريم بيان كرد، مانند داستان آدم(ع) و حوا، حضرت نوح(ع) و... (ر.ك: معرفت، شبهات وردود).
سه. گستره رسالت پيامبر(ص)، موضوع ديگري است كه نويسنده در قرآن جست وجو و به دو نظريه رسيده است؛ گستره محلي و گستره جهاني. براي هر كدام هم شواهدي از آيات بيان كرده است، به خصوص بحث گستره محلي را بسط بيشتري داده اما در پايان جمع بندي و نتيجه گيري نكرده است و اين ادّعاي علمي و موشكافانه بودن مقاله را كه در مقدمه دايره المعارف مطرح شده است، زير سوال مي برد البته در جاي ديگري از مقاله با عنوان دين ابراهيم، باز به محدود بودن گستره رسالت مي پردازد و اين نظر را ترجيح مي دهد كه «روند جزئي نگر آياتي كه رابطه اي مستقيم ميان ابراهيم و پيغمبر برقرار مي كنند، در ظاهر يك بار ديگر گستره پيام پيغمبر را به حوزه عربستان محدود مي كند»، حال آن كه هيچ مفسري در ذيل آيات مربوطه، رسالت را به حوزه خاص عربستان محدود نمي كند و آن چه نويسنده را به خطا مي اندازد ظاهر چند دسته از آيات است: 1ـ مريم/ 97؛ دخان/ 58؛ ابراهيم/4، كه مربوط به زبان عربي پيامبر و قرآن است.
2ـ جمعه/ 2؛ بقره/ 151؛ توبه/ 128، كه مخاطبان پيامبر را محدود مي كند.
3ـ نمل/ 91؛ شوري/ 7؛ انعام/ 92؛ بلد/ 2، كه به صراحت به امّ القري (شهر مكه و ساكنان پيرامون آن) اشاره مي كند.

اولاً درست است كه قرآن به زبان «عربي» آشكار، يعني زبان فصيح، بر پيامبر عرب زبان و در محدوده خاص نازل شد؛ اما اين مربوط به آغاز رسالت است؛ نه تمام آن، زيرا پيامبران همگي در درجه اول با قوم خود، همان ملتي كه از ميان آن ها برخاسته اند، تماس داشتند و نخستين ياران آن ها از ميان آنان برگزيده مي شدند، بنابراين بايد به زبان آن ها و لغت آن ها سخن بگويند و در آيات مذكور دليلي بر منحصركردن مخاطبان قرآن به عرب زبانان وجود ندارد (مكارم شيرازي، ناصر، همان، ج 10، ص 269).
ثانياً كلمه «منكم» در آيات دسته دوم «رسولاً منكم»، ممكن است به «بشر» بودن پيامبر(ص) اشاره باشد؛ در مقابل «مِلك» بودن ايشان، و اين نعمت بزرگي است كه انساني كه خود از دردها و نيازها و مسائل انسان هاي ديگر با خبر است، رهبر و سرمشق او قرار گيرد؛ و يا منظور هم نژاد بودن و هم وطن بودن پيامبر9 با اعراب باشد، به دليل تعصّب نژادي اعراب كه طبق آيات 198 و 199 سوره شعراء اگر قرآن به زبان ديگري نازل مي شد، اعراب به آن ايمان نمي آوردند؛ البته چنان كه گذشت، اين مسأله فقط مربوط به آغاز رسالت بود و در قرآن آيات بسياري شاهد براي جهاني بودن دعوت آن وجود دارد (نمونه، ج 1، ص 511).
ثالثاً آيات دسته سوم كه به «أُمّ القري» و شهر مكه اشاره مي كنند، با جهاني بودن اسلام منافاتي ندارند؛ چرا كه «قريه» در زبان قرآن به معني هرگونه آبادي است؛ از شهر بزرگ گرفته تا روستاي كوچك و اين كه به مكه «امّ القري» گفته شده، اشاره به مسأله دحو الارض است و اين كه اساس و اصل و ابتداي (معناي لغوي أمّ) خشكي هاي روي زمين، مكه، بوده است؛ لذا «ومن حولها» تمام مردم روي زمين را شامل مي شود و اين گونه آيات دليلي بر جهاني بودن دعوت پيامبر اسلام(ص) شمرده مي شوند (مكارم، همان، ج 5، ص 346 و ج 20، ص 357).
رابعاً بهترين جمع بندي آيات مربوط به مخاطبان و محدوده رسالت پيامبر(ص) كه مطابق با تاريخ صحيح و همه آيات قرآن باشد، اين است كه اسلام به تدريج گسترش يافت و پيامبر در هر دوره از طول بيست و سه سال رسالتش مأمور ابلاغ پيام به محدوده خاصي بود؛ ابتدا بستگان نزديك (شعرا/ 214)، سپس ملت عرب و قوم قريش (فصلت/ 2) و (زخرف/ 44)، سپس همه جهانيان (فرقان/ 1 و ...).
رابعاً در خصوص منشأ كفر كافران، ترس آن ها به خاطر از دست دادن امنيّت مطرح شده و با استناد به آيه پنجاه و هفتم سوره قصص، آمده است: «كساني كه در اين آيه سخن مي گويند، احتمالاً مردان مكّه اند، ... در اين جا رسالت پيامبر تقابل آشكار با ارزش هاي عربي دارد كه به موجب آن ها، امنيت اهالي مكه محفوظ بوده است»! حال آن كه طبق آيات قرآن كريم، روش برخورد پيامبر(ص) با كافران و عقايد آن ها اين گونه بود كه:
اولاً: برخي آداب و رسوم ايشان را كه يادگار اديان الهي گذشته و مطابق فطرت الهي بود، تأييد و اشكال ها و انحراف هاي آن ها را تصحيح كرد، از جمله: حرمت برخي ماه ها و مكان ها، نماز، روزه، وفاي به عهد، برخي مناسك حج و ... (توبه/ 36؛ بقره/ 189، 183 و 217)؛ هر چند كه قرآن انحراف ها و خرافات آن ها، مثل بت پرستي و دختركشي و ... را مردود اعلام كرد.
ثانياً: هيچ اجبار و برخورد تندي براي اسلام آوردن نداشت و حتي مشركان مي توانستند با پرداخت جزيه، از امنيّت در سايه حكومت اسلامي برخوردار شوند (توبه/ 29).
ثالثاً: كدام ارزش عربي موجب امنيّت مكه مي شد كه اسلام با آن منافات داشت؟ برعكس قبل از اسلام جنگ ها و خونريزي ها در جزيره العرب حاكم بود كه با آمدن اسلام فروكش كرد.
رابعاً خلاف آن چه مطرح شده است، اسلام از آغاز با شعار برابري، برادري و احترام به حقوق همه مخلوقات خدا آمد و همه احكام آن از جمله حرمت قتل نفس، زنده به گور كردن دختران و سرقت و ... براي تأمين امنيت و آرامش انسان وضع شد؛ البته به جز كساني كه خود دشمن امنيت انسان ها و خطر آفرين اند (در انعام/ 151 و 152، ده دستور از جمله موارد مذكور بيان شده است).
خامساً وي در ذيل آيه هفتم سوره مباركه حشر، ذي القربي را خويشان (به ويژه مرد) پيامبر معرفي كرده است. «در آيه هفت سوره حشر، اين غنائم به خداوند و فرستاده اش و نيز به خويشان (به ويژه مرد) او و مسلمانان نيازمند تعلّق دارد».

مهم ترين اشكالي كه نويسنده در ضمن مطالب مقاله مطرح كرده، مربوط به اصالت وحي قرآن است. ايشان با مهارت خاصي، گام به گام، به دريافت وحي توسط شخص پيامبر(ص) و اصالت قرآن، ايراد وارد كرده است. اين در حالي است كه كلّ مقاله درباره شخصيّت پيامبر اسلام(ص) بر اساس آيات قرآن نگاشته شده، در نتيجه زيربناي همه مطالب حقّي نيز كه در مقاله آمده است، متزلزل مي شود و اين بهترين روش هاي القاي شبهه است كه در ضمن بيان چند مطلب درست، مطالب نادرست و مخرّب را مي گنجانند تا در ناخودآگاه ضمير مخاطب تأثيرگذار شود. شبهات نويسنده درباره اصالت قرآن اين چنين دسته بندي مي شود:
يك. تشكيك در دريافت وحي توسط شخص پيامبر(ص) و اينكه كتاب مقدّس، به خصوص تورات، منشأ قرآن يا لااقل بخش اعظمي از آيات قرآن است.
اين نظريه نويسنده در جملات زير مشهود است:
«وحي: پيام الهي كه فرض مي شود، پيامبر قرآن آن را دريافت كرده است ... . واحدهاي ديگري كه از پيامبر خواسته مي شود، آن را بخواند (نبأ، گزارش، خبر) است، اين عبارت معمولاً به معناي داستان هايي درباره گذشتگان است كه عمدتاً ريشه در كتاب مقدس دارند... . قرآن چند مرتبه تصريح مي كند كتابي كه بر پيامبر نازل شد، تصديق كننده كتاب هاي پيش از آن است، در مكه مورد منشأ عربي كتاب پيامبر اعلام مي شود (12 سوره احقاف) و قرآن به كتابي خاص اشاره مي كند كه بر كتاب عربي مقدّم بود و منظور همان كتاب موسي است (30 احقاف). ... به همين ترتيب وقتي خود پيامبر هم درباره ماهيت واقعي آن چه بر او نازل شد، دچار ترديد مي شود، به او اندرز داده مي شود كه با كساني مشورت كند كه كتاب هاي آسماني پيشين را مي خواندند. در نتيجه به مشابهت قرآن و آن كتاب هاي مقدّس پس ببرد... (94 سوره يونس)».
پاسخ: ادّعاي نشأت گرفتن كل قرآن يا لااقل بخشي از آن، از تورات يا انجيل، در آثار مستشرقان سابقه زيادي دارد (معرفت، التمهيد في علوم القرآن، ج 7، ص 24ـ21). آن چه اين دسته از مستشرقان را به اين مدّعا رسانده، همگوني آموزه هاي قرآن و كتب مقدس است و اين استدلال كه:
از آن جا كه مفاهيم مشابه و مشترك در قرآن و كتب مقدس وجود دارد.
و از آن جا كه كتب مقدس پيش از قرآن بودند و عالمان آن اديان قبل از اسلام با جزيره العرب ارتباط نزديك داشتند، پس قرآن ابتكار حضرت محمد(ص) بر اساس آن كتب مقدس، ايجاد شده است. اين استدلال يك مقدّمه پنهان اشتباه دارد؛ كه اگر چند متن با هم مشابه باشند و مفاهيم مشترك داشته باشند، ناگزير برخي از برخي ديگر گرفته شده اند! حال آن كه دو فرض ديگر نيز متصوّر است:
1ـ برخورداري از خاستگاه مشترك و نشأت گرفتن از يك منبع.
2ـ اتفاقي بودن مشابهت قرآن و عهدين؛ اين احتمال ضمن آن كه قائل قابل اعتنايي ندارد، با حكمت شگرفي كه برجهان حكومت مي كند و حكمت خود آن كتب مقدس تنافي دارد.
حاصل سخن اينكه نظر درست برخورداري از منشأ واحد و خاستگاه مشتركِ قرآن و ديگر كتاب هاي آسماني است و دلايل آن چنين است:
1ـ پيامبر(ص)، به صراحت قرآن و تاريخ قطعي، درس ناخوانده بود و نوشتن و خواندن نمي دانست و با عالمان مسيح و يهود هم ارتباطي نداشت (اعراف/ 158 و 157؛ جمعه/ 2).
2ـ عهدين در زمان نزول قرآن تحريف شده بودند، و اين مطلب شواهد قرآني بسياري دارد (آل عمران/ 23) و قرآن مفاهيم عالي و آموزه هاي فلسفي هستي شناسي، خداشناسي و انسان شناسي دارد كه هيچ انديشه بشري به آستانه آن نمي رسد و مقايسه پذير با عهدين تحريف شده نيست.
3ـ آموزه هاي عهدين در باب معرفت خدا و سرگذشت انبيا و ... پر از خرافاتي است كه از ساحت آن ها دور و متناقض با عقل است، چنان كه با قرآن نيز تناقض دارد.
دو: امكان القاء شيطان در وحي (افسانه غرانيق) مطرح شده است.
«يكي وضعيّت منحصر به فرد آيات هفتاد و سه تا هفتاد و پنج سوره اسرا هست، كه طبق آن چيزي نمانده است مشركان پيغمبر را گمراه سازند و او را به جعل آيات دل پذيرتر وادارند تا مشركان در ازاي آن او را دوست خود بدانند، تنها به خاطر دخالت خداوند است كه او استوار مي ماند و قرآن تصريح مي كند كه اگر او به ايشان تمايل يافته بود، خداوند به شدّت او را عقوبت مي كرد؛ وضعيّتي مشابه از تحريف وحي در آيه پنجاه و دو سوره حج و در اشاره به پيامبران پيشين توصيف مي شود: تمامي آنان دست خوش وسوسه القائات شيطان شدند كه كلمات خودش را در تلاوت آن ها القاء مي كرد؛ ولي قرآن تصريح مي كند كه خداوند القائات شيطان را باطل مي كند و نشانه هاي خويش را تأييد مي نمايد».

امكان القاء شيطان در وحي، از مطالبي است كه خاورشناساني مانند «سرويليام موير» مسلّم مي دانند و مثال آن را «آيات غرانيق» بيان كرده و شاهد آن را آيه هاي پنجاه و دو و پنجاه و سه سوره حج مي دانند. بطلان افسانه غرانيق از محتواي آن و تناقض با آيات ابتدا و انتهاي سوره نجم مشخّص است و دلايل ردّ آن در كتب مختلف شيعه و سني بيان شده است (سبحاني، فروغ ابديت، ج 1، ص 349ـ340؛ و نيز: قرآن پژوهي خاورشناسان، ش هفتم، افسانه غرانيق و بهره برداري هاي خاورشناسان، سيد عيسي مسترحمي).
به طور خلاصه مقصود از آيه پنجاه و دو سوره حج اين است: قرآن در اين آيات از يك سنّت ديرينه و پايدار خدا ميان پيامبران خبر مي دهد و آن، تمنّاي پيشرفت اهداف و آرزوي موفقيّت در هدايت مردم از سوي پيامبران است و آن گاه نوبت به مداخله شيطان و شيطان صفتان از انس و جن، با ايجاد موانع بر سر راه رسولان خدا فرا مي رسد، از آن پس وقت فرا رسيدن امدادهاي الهي و نابود كردن نقشه هاي شيطاني است و اين يك سنّت الهي ميان تمام امّت ها و پيامبران گذشته بوده است.
اما آيات مورد اشاره از سوره اسراء طبق نظر مفسران دليل عصمت الهي پيامبر(ص) است و اين كه ايشان حتي ذره اي ميل به پذيرش درخواست مشركان نداشتند؛ چه رسد به پذيرفتن آن ها و حتي نزديك هم نبود كه به آن ها ميل پيدا كنند (طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسيرالقرآن، ج13، ص 173).

يك. تعريف اسم «محمد9» به «پيامبر مسلمانان»: در واقع حضرت محمد(ص) آخرين فرستاده خداوند متعال براي هدايت نسل بشر است و مسلمانان گروهي اند كه به نبوّت ايشان ايمان آورده اند؛ لذا تعريف ارائه شده در مقاله ناقص و خطا است.
دو. ناديده گرفتن اهداف دنيايي اسلام: در بخش اهداف رسالت، القاء شده كه اسلام براي آخرت آمده و نقش آن در اصلاح امور دنيا، ناديده گرفته شده است؛ تفكري كه نتيجه آن سكولاريسم و جدايي دين از سياست مي باشد. از آخرت هم فقط به عذاب آن اشاره شده است؛ نه حيات جاويدان و بهشت نعمت هاي الهي و تكامل ابدي انسان. وظيفه پيامبر هم تنها اندرز و بيم كافران معرفي شده است.
اين بخش از مقاله ـ گذشته از ترسيم تصوير خَشِني از اسلام و رسالت پيامبر(ص) كه رحمه للعالمين معرّفي شده اند. (آيه 107 انبياء)، ـ اين نقصان اساسي را دارد، كه با ساير بخش هاي مقاله در تضادّ است، از جمله بحث القاب پيامبر، پيامبر قرآن و مؤمنان؛ كه در خلال مباحث آن جا به رأفت و رحمت پيامبر و برنامه حيات بخش اسلام اشاره هايي شده است.
سه. تشريح سطحي پيام توحيدي: در تشريح پيام توحيدي پيامبر(ص) مطلب بسيار سطحي و بي محتوا بيان شده است.
«از پيامبر خواسته مي شود كه نام پروردگارش را بخواند، «اقرأ» نام او را تسبيح كند «سبّح» نام او را ياد كند «أذكر» در ديگر آيات به او امر مي شود كه جز خداوند، بت ها را نپرستد و از مشركان نباشد».
بهتر بود ايشان حداقل سوره توحيد را كه تشريح پيام توحيد و فسلفه آن است، يا آيات ابتدايي سوره حديد را شاهد مي آورد تا حق مطلب درباره اصل توحيد تا حدّي ادا شود.
چهار. كاستن از گستره پيام رسول: نويسنده قائل است كه چون پيام پيامبر مانند پيام پيامبران بني اسرائيل نيست، پيوند و گستره جهاني ندارد. هم چنين تعامل ميان آيين ابراهيم(ع) و پيامبران يهود و نصارا را مطرح مي كند و مي نويسد:
«پيوند جهاني پيغمبر مبتني بر همانندي پيام او با پيامبران بني اسرائيل يا اهل كتاب است، اما در آياتي كه رابطه مستقيم ميان پيغمبر و ابراهيم برقرار مي كنند، اين پيوند ديده نمي شود (آل عمران/ 68). به صراحت به پيامبر قرآن امر مي شود كه از چيزي موسوم به دين (ملّه) ابراهيم پيروي كند و اين آيات مطمئناً دين پيامبران يهود و مسيحي را از گستره آيين پيغمبر خارج مي دانند. گفته مي شود خود ابراهيم كه مقدّم بر نزول تورات و انجيل بود؛ نه يهودي بود؛ نه مسيحي، حنيف و مسلم بود و از مشركان نبود (65 و3:67)؛ چون صفت مشرك اصولاً در اشاره به مشركان عربستان به كار مي رود، پيروي از دين ابراهيم به معني گسستن از ميراث ديني يهود و نصارا و هم چنين اعتقادات عربستان است».

بطلان صغراي قضيّه روشن است.
اوّلاً. جهاني بودن دعوت پيامبر به عنوان خاتم الانبياء9، ربطي به همانندي پيام ايشان با پيامبران بني اسرائيل ندارد و تلازمي برقرار نمي باشد.
ثانياً. آئين يهود و نصارا نيز توحيدي و ادامه آيين ابراهيم خليل7 بود و پس از رحلت پيامبرانشان دچار تحريف و اختلاط با شرك شدند و در اين زمينه آيات بسياري در قرآن هست (توبه/30؛ نساء/51؛ مائده/5 و ...). در نتيجه تقابلي ميان اديان توحيدي ابراهيم، موسي و عيسي وجود نداشت؛ بلكه ميان پيروان آن ها، در طي زمان رويارويي ايجاد شد و اسلام آمد تا دوباره همه را زير پرچم توحيد جمع كند.
پنج. اشكالي به چگونگي بيان قرآن از زندگي پيامبر(ص): نويسنده معتقد است:
«در قرآن اشارات متعددي به حوادث زندگي پيامبر(ص) هست، اما بافت دقيق تاريخ آن ها ذكر نمي شود».
در حالي كه قرآن كتاب تاريخ نيست، بلكه كتاب هدايت بشر است و اگر اشاره هاي تاريخي هم دارد، در راستاي امر هدايت، الگو و عبرت از گذشته است؛ بنابراين جزئيات مطالب تاريخي و ساير مباحث علمي، در آن مطرح نشده است. اما آن چه مسلم است، اين است كه زندگي نامه هيچ پيامبري مانند زندگي نامه و سيره پيامبر اسلام(ص) دقيق و كامل ثبت نشده و مهم تر آن كه بخش اعظم سيره پيامبر(ص) و حوادث زندگي ايشان هم زمان با آيات الهي و در ميان آن ها ثبت شده است.
شش. نتيجه نگرفتن در مورد زمان آغاز وحي قرآن: در اين باره سه مورد از قرآن مطرح شده، اما بدون جمع بندي و نتيجه گيري، رها شده است:
«ظاهراً آيات دوم و سوم سوره دخان به شروع جريان نزول وحي اشاره دارد، آن جا كه گفته مي شود اين كتاب در شبي فرخنده نازل شد. در جايي ديگر اين شب، ليله القدر نام مي گيرد و در آيه اي ديگر اعلام مي شود كه نزول قرآن در ماه رمضان بوده است».
طبق آن چه از دانشمندان علوم قرآني و مفسّران شيعه و سنّي رسيده است، قرآن كريم دو نزول داشت؛ دفعي و تدريجي. نزول دفعي بر قلب پيامبر(ص) در يك شب واقع شد و نزول تدريجي در طول بيست و سه سال رسالت پيامبر(ص)، شبي كه ظرف نزول قرآن به طور دفعي قرار گرفت، شب قدر است كه در ماه مبارك رمضان واقع شده است و به لحاظ بركات فراواني كه دارد؛ ليله المباركه نيز نام گرفته است؛ اما آغاز نزول تدريجي وحي هم زمان با آغاز رسالت و به نظر شيعه در بيست و هفتم رجب بود (براي مطالعه ساير نظرات ر.ك. به: سيوطي، الاتقان؛ معرفت، التمهيد).

يوري روبين به صراحت از شرك پيامبر(ص) قبل از اسلام و بعثت اين گونه سخن مي گويد:
«پيامبر نخستين فرد از قومش بود كه مسلمان شد و شرك (يعني پرستش خدايان غير از خداوند و شريك او دانستن) را كنار گذاشت».
وي به آياتي مثل «وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» هم استشهاد مي كند.
در حالي كه از لحاظ تاريخي، در ميان همه پيغمبران الهي، پيامبر اسلام(ص) يگانه پيامبري است كه تاريخ كاملاً مشخصي دارد. يكي از سوابق روشن و شفّاف ايشان اين است كه در همه چهل سال زندگي قبل از بعثت، در آن محيط غوطه ور در شرك و بت پرستي، هرگز بتي را سجده نكرد، و اگر يك بار كوچك ترين تواضعي در برابر آن ها كرده بود، در دوران مبارزه با شرك، مشركان و كفار به او ايراد مي گرفتند و گذشته ايشان را يادآور مي شدند؛ حال آن كه در تاريخ و در قرآن كريم انواع افتراها و دشنام ها به پيامبر(ص) از سوي دشمنان ثبت شده؛ اما هرگز كسي مدّعي مشرك بودن ايشان نشده است (مطهري، سيري در سيره نبوي، ص 269).
تاريخ نويسان در شرح ماجراي ملاقات بحيرا، راهب نصراني با پيامبر اسلام(ص) در دوره نوجواني، نوشته اند: بحيرا پيامبر را به لات و عزّا سوگند داد كه پاسخ سؤالاتش را بدهد، محمد(ص) پاسخ داد: «مرا به نام لات و عزّي قسم نده كه هيچ چيز را چون اين دو بت ناخوش نمي دانم». سپس بحيرا ايشان را به خدا سوگند داد. اين يكي از شواهد تاريخي دالّ بر موحّد بودن پيامبر(ص) در نوجواني است كه در منابع مختلف تاريخ ذكر شده است (شهيدي، تاريخ تحليل اسلام، ص 38).
شاهد تاريخي ديگر مربوط به دوران كودكي پيامبر(ص) است، وقتي كه ايشان چهار سال بيش تر نداشت و مي خواست همراه برادران رضاعي خود به صحرا بروند، حليمه خاتون يك مهره يماني كه در نخ قرار گرفته بود، براي محافظت به گردن پيامبر آويخت. ايشان مهره را از گردن در آورد و فرمود: مادر جان! آرام باش. خداي من كه پيوسته با من است، نگهدار و محافظ من است (مجلسي، بحار، ج 15، ص 392).
علاوه بر آن، پيامبر(ص) از ذرّيه ابراهيم خليل(ع)، قهرمان يكتا پرستي بود و همه پدران و نياكان ايشان، موحّد بودند. از جمله موحّد بودن عبدالمطلب پدربزرگ ايشان و دفاع از خانه كعبه و استمداد از خدا در حمله اصحاب فيل، در تاريخ مشهور است. دعاهاي ابوطالب عمو و سرپرست ديگر پيامبر(ص) هنگام قحطي و خشك سالي به درگاه خداوند نيز طيّ اشعاري در تاريخ ثبت شده و مشهور است (سبحاني، فروغ ابدييت، ص209؛ تاريخ الخميس، ج1، ص 258).
همه سيره نويسان نيز اتفاق نظر دارند كه پيامبر(ص) قبل از رسالت، چند ماه از سال را در غار حراء به عبادت خدا مي پرداخت و اين مطلب در نهج البلاغه نيز بيان شده است (عبده، نهج البلاغه، خ 190، فيض الاسلام، خ 275، ر.ك. به: مجلسي، بحارالانوار، ج 18، ص 281ـ271).
در مورد تفسير آيه «وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» آمده است: اين جمله در سياق آياتي كه راجع به امر عقل، فطرت و وحي بر توحيد و نفي شرك (به مراتب آن) از ذاتّ مقدّس خداوند متعال است، قرار گرفته است و دلالتي جز تأكيد بر دور بودن همه جانبه پيامبر(ص) به عنوان پيشوا و الگوي امّت مسلمان، از همه انواع شرك ندارد (ر.ك. به: طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج 7، ص 32؛ مكارم شيرازي، نمونه، ج 5، ص 173).

نويسنده در مقاله به ماجراي آيات ابتدايي سوره تحريم و ماجراي افك و بهتان عليه زنان پيامبر(ص) اشاره كرده است و اين دو را به هم مربوط مي داند و شبهه طرح شده را بدون پاسخ رها مي كند كه از انصاف مقاله نويسي به دور است. در مقاله آمده است:
«به چند شكل خانوادگي و مبهم پيامبر(ص) با دو تن از زنانش (تحريم: 1) و نيز به كساني كه آن بهتان (افك) را در آوردند (نور: 11 به بعد) اشاره هايي مي شود. كمّ و كيف اين بهتان در قرآن فاش نمي شود، اما احاديث و روايات اسلامي آن را با عايشه مرتبط دانسته اند».
بررسي: شأن نزول آيات افك در سوره نور، مربوط به يك زن با شخصيّت در جامعه اسلامي آن روز مي باشد كه در زمان بعد از غزوه بني مصطلق (ماه شعبان سال 6 هجري) مورد اتّهام قرار گرفته بود؛ اما اين كه افك به عايشه مربوط باشد، از منابع محدّثان و مفسّران شيعه به دست نمي آيد. علاوه بر اين كه در مورد عايشه نيز ثابت نشده است. اصلاً به قول برخي علما به خاطر خصوصيّت ضدّ و نقيض شأن نزول اين آيات، نمي توان درباره شخصيّت آن زن، نظر قطعي داد (سبحاني، فروغ ابديت، ج1، ص 173 تا 182).
شأن نزول آيات ابتدايي سوره تحريم طبق ديدگاه مشهور اين است كه «زينب دخت جحش» از همسران پيامبر(ص) گاه براي حضرت خوراكي از عسل مي آورد و اين كار بر «عايشه» و «حفصه» (دو همسر ديگر پيامبر) گران آمد و تصميم گرفتند هرگاه پيامبر از نزد «زينب» باز مي گردد، از بوي نامناسب «مغاضير» سخن بگويند و اين كار را كردند. پيامبر اكرم(ص) كه در نظافت و بهداشت و معطر بودن سرآمد بود، به لحاظ اين كه نكند آن زنبور از مغافير تغذيه كرده باشد، قسم خورد كه ديگر از آن عسل ننوشند و مي خواست اين امر مخفي بماند، اما سرانجام اين راز افشا و آيات مربوطه نازل شد.

ايجاد شك درباره رابطه قرآن، حديث و سيره محمد9 در اين عبارت ديده مي شود:
«رابطه ميان نص قرآن و محمد تاريخي به هيچ وجه آشكار نيست، برخي همانند جان و انسبرو، حتّي منشأ عربي قرآن را هم نپذيرفته اند، در كل بايد حتماً به خاطر داشت كه اخبار سيره و اسباب النزول خود بخشي از مطالب حديث اند كه اصالت تاريخي آن ها هم چنان در پرده ابهام است. بازسازي گاه شماري وحي بر پايه مطالب حديث بايد در نهايت احتياط صورت گيرد».

شك ايشان از حديث و صحّت آن از طرفي، ريشه در نداشتن اطلاع كافي و درست از تاريخ حديث در اسلام و ديگر علوم مرتبط با حديث مثل درايه الحديث، رجال و اصول و... دارد كه علماي اسلام احاديث را از لحاظ صحّت، به وسيله آن ها رتبه بندي و مطالب سيره، فقه، تفسير و... را استخراج مي كنند.
علت ديگر، رجوع ايشان به منابع اهل سنت است. همان ها كه روايات منقول از صحابه و تابعان را به صرف صحابي و احياناً تابعي بودن پذيرفته اند و همه اقوال آن ها را موثّق و براي تفسير آيات قرآن، مورد اعتماد دانسته و به اين ترتيب راه ورود احاديث جعلي را بازگذاشته اند. (جلاليان، تاريخ تفسير، ص106)؛ در حالي كه دامنه صحّت حديث نزد شيعه بسيار خاصّ و محدود به معصومان: است كه حجيّت اقوال آن ها را براساس قرآن و عقل ثابت مي دانند (معارف، تاريخ عمومي حديث، ص 32).
اما حلقه مفقوده در اين زنجيره نزد مستشرقان، عصمت و بُعد روحاني و قدسي معصومان: است و تا اين حلقه را نيابند، رشته تحقيقاتشان منقطع خواهد ماند؛ بنابراين نه تنها در اصالت حديث نزد مسلمانان، به خصوص شيعيان، هيچ بن بست و ابهامي وجود ندارد؛ بلكه حديث موقعيّت ممتازي بعد از قرآن ميان شيعه و اهل سنّت دارد. امامان شيعه هم از نقش حديث به عنوان شرح و تفسير قرآن سخن رانده اند، هم درك و فهم صحيح حديث را به اصحاب و شاگردان خود آموخته اند، هم نسبت به حفظ و نگهداري حديث و انتقال آن به نسل هاي بعد، به اصحاب خود رهنمون داده اند.
سابقه اين اشكال، ميان مستشرقان به گلدزيهر مي رسد، وي با انتشار جلد دوم كتاب مطالعات اسلامي در سال (1890م) اين ايده را مطرح و مدلّل كرد كه اغلب متون حديث، اعتقادات دوره هاي متأخّر از صدر اسلام را بازگو مي كنند؛ چرا كه در فضاي دوره هاي متأخّر ساخته و تدوين شده اند؛ لذا اين متون را نبايد منبع و مرجع تاريخي در تدوين سيره رسول اكرم9 و تاريخ صدر اسلام دانست. اولين واكنش به اين ترديدها را خانم نبيّه ابوت در كتاب مطالعاتي در پاپيروس هاي عربي، جلد اول، متون تاريخي، جلد دوم تفاسير قرآن و روايات؛ و سپس فؤاد سزگين در كتاب تاريخ ادبيات عرب، ج اول، علوم قرآن حديث، تاريخ، فقه، كلام و تصوّف تا (430 قمري)، ديدگاه گلدزيهر را مردود ساختند.
خانم ابوت بر سنّت هميشگي اعراب در نويسندگي، شعر، تاريخ و حديث، حتي از دوره جاهليت، تأكيد مي كند. فؤاد سزگين با تاريخ گذاري برخي متون روايي و تفسيري پيش از قرن دوم و سوم، همچون نسخ القرآن زهري و تفسير ابن عباس، قدمت و وثاقت منابع كهن اسلامي را اثبات مي كند (كريمي نيا، مرتضي، سيره نگاري پيامبر اسلام در غرب، مجله گلستان قرآن، مهر1380، ش 84؛ آئينه پژوهش، خرداد و تير 1380، ش 68).
از سوي ديگر ارتباط قرآن با پيامبر(ص) در نصوص قرآن و منابع تاريخي اسلامي و عربي كاملاً روشن است و هيچ محقّقي در اين زمينه ترديد ندارد.
اين مطلبي است كه به تواتر به ما رسيده و تواتر يقين آور است.
نتيجه: مقاله «محمد»9 هر چند كه رويكرد قرآني خوبي دارد؛ اما دچار نقاط ضعف متعددي است.

1. نهج البلاغه، امام علي(ع)، تدوين، سيد رضي، انتشارات دارالهجره، قم. (نسخه صبحي صالح).
2. ابن كثير الدمشقي، اسماعيل، تفسير القرآن العظيم، داراحياء التراث العربي، بيروت، 1413 ق.
3. ابن فارس، احمد، معجم مقاييس اللغه، نشر دارالکتب اسلاميه بيروت، 1420ق، چ سوم.
4. آلوسي، ابوالفضل شهاب الدين سيد محمود، روح المعاني في تفسير القرآن، نشر داراحياء التراث العربي، 1405ق، چ چهارم.
5. جلاليان، حبيب الله، تاريخ تفسير قرآن كريم، سازمان حج و اوقاف امور خيريه، اسوه، تهران 1378، چ 6.
6. حرّ عاملي، محمد حسن، وسائل الشيعه، مؤسسه آل البيت، قم، 1409 ق.
7. خوئي، آيت الله سيد ابو القاسم، البيان في تفسير القرآن، المطبعه العلميه، قم، 1394 ق.
8. راغب اصفهاني، ابوالقاسم حسين بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، المكتبه الرضويه، تهران، 1332 ش.
9. سبحاني تبريزي، جعفر، فروغ ابديت، دفتر تبليغات حوزه علميه قم، بي تا.
10. السيوطي، جلال الدين، الإتقان في علوم القرآن، دارالفكر بيروت؛ لبنان، سنه الطبع: 1416 - 1996م، الطبعه الأولي.
11. طباطبائي، علامه سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، قم، 1393 ق.
12. الطبرسي، ابو علي الفضل بن الحسن (امين الاسلام) (م 548 ق)، تفسير مجمع البيان في تفسير القرآن، تهران، المکتبه الاسلاميه، 1395 ق، چ پنجم، ده جلد در پنج مجلد.
13. طبري، ابوجعفر محمد بن جرير، جامع البيان في تفسير القرآن، دارالمعرفه، بيروت، 1393 ق.
14. مجلسي، علامه محمد تقي، بحارالانوار، المكتبه الاسلاميه، تهران، 1385 ش.
15. مطهري، مرتضي، سيري در سيره نبوي، صدرا، تهران، 1377، چ19.
16. معارف، مجيد، تاريخ عمومي حديث، سازمان چ 138، تهران، 1377، چ اول.
17. معرفت، محمد هادى (معاصر)، التمهيد فى علوم القرآن، مؤسسه النشر الاسلامى، قم، 1417 ق.
18. همو، شبهات و ردود، مؤسسه التمهيد، قم، 1423ق.
19. مکارم شيرازي، ناصر (با همکاري جمعي از نويسندگان)، تفسير نمونه، دارالکتب الاسلاميه، تهران، 1364 ش.
20. آئينه پژوهش (دو ماه نامه)، دفتر تبليغات حوزه علميه قم، شماره 68، خرداد و تير 1380.
21. قرآن پژوهي خاورشناسان، ش7، مقاله سيد عيسي مسترحمي،«افسانه غرانيق و بهره برداري خاورشناسان».
22. گلستان قرآن، ش 84. مقاله مرتضي كريمي نيا، «سيره نگاري پيامبر اسلام در غرب.